اقبال - نہ پنداری کہ من بے بادہ مستم

نہ  پنداری  کہ  من   بے بادہ  مستم

مثال     شاعراں     افسانہ      بستم

نہ  بینی خیز  ازاں  مرد   فرو دست

کہ  بر من  تہمت  شعر و سخن بست

او  حدیث    دلبری   خواہد    ز   من

رنگ و آب  شاعری  خواہد   ز   من

کم    نظر    بے  تابئ     جانم    ندید

آشکارم      دید      و    پنہانم     ندید

نغمہ کجا و من کجا، ساز سخن بہانہ ایست

سوئے  قطار  می  کشم  ناقۂ  بے زمام  را

Don't you think that I feel intoxicated without drinking wine and that I have fabricated a story like poet۔ You can never expect any good from that inferior man who caluminates me as a mere versifier. He wants me to speak sweet words of love and expects the style and radiance of poetry from me

The short-sighted fellow did not see the restlessness of my soul; he simply saw my outwardness and not my inwardness. There is a vast difference between me and the melody; the instrument of poetry is only a pretext. I do lead the bride-less dromedary to the string of camels. He hates, and dissociates himself from, all philosophy that is the outcome of a distorted and incomplete vision or intuition of Reality on the ground that it is divorced from the love of God.

اقبال - سبزہ نا روئیدہ زیب گلشنم

سبزہ    نا   روئیدہ    زیب   گلشنم

گل   بشاخ   اندر  نہان   در  دامنم

  

بالم از خاور رسید و شب شکست

شبنم   نو  بر   گل   عالم    نشست

  

انتظار  صبح   خیزان   می   کشم

اے    خوشا     زردشتیان     آتشم

  

نغمہ   از    زخمہ   بے   پرواستم

من     نواے     شاعر     فرداستم

  

نغمۂ   من  از  جہان    دیگر  است

ان  جرس  را  کاروان  دیگر  است

My garden is adorned with a verdure which is yet to sprout from the earth. My skirt is full of flowers which are yet to emerge from the branch. The light of dawn has shone in the East. The flower of world is bedewed afresh. I wait for the early-risers of the morning. How fortunate the worshipers of my fire ! I am a note which does not require the hand of a musician to tune I am the song of the poet of tomorrow. My song belongs to a different world. My bell is calling a different caravan.

اقبال - ذندگئ سرمایہ دار از آرزو ست

ذندگئ  سرمایہ دار  از   آرزو  ست

عقل   از   زائیدگان   بطن   او  ست

   

من  بندۂ  آزادم ، عشق  است  امام  من

عشق است امام من ،عقل است غلام من

The life is enriched by ambitions and desires. Wisdom is one of its off springs. I am a free man, love is my only leader. Love is my only master while wisdom is my slave

اقبال - ہر کجا ہنگامۂ عالم بود

ہر    کجا    ہنگامۂ   عالم    بود

رحمۃ     اللعالمینے     ہم     بود

  

خلق و تقدیر و ہدایت  ابتدا  ست

رحمۃ    اللعالمینے   انتہا    ست

  

ہر کجا  بینی  جہان  رنگ  و  بو

آں  کہ  از  خاکش  بروید   آرزو

  

یا  ز نور مصطفی او  را  بہا ست

یا  ہنوز اندر تلاش  مصطفیٰ است

Wherever there are world-wide tumults and disturbances, the "Blessing for the world" (i.e. Prophet Mohammad) is also there. Creation, fate and divine guidance are only the beginning; the quality of being a "Blessing for the world" is the end. Wherever you behold the world of hue and smell, it is these objects which give birth to longings.

اقبال - خیال او کہ ازسیل حوادث پرورش گیرد

خیال  او  کہ  از سیل  حوادث   پرورش   گیرد

ز گرداب  سپہر نیلگوں  بیروں   کشود  روزے

فروغ مشت خاک از نوریاں افزوں شود روزے

زمین از کوکب تقدیر او   گردوں   شود   روزے

  

یکے در معنئ آدم  نگر  از  ما   چہ   می   پرسی

ہنوز اندر طبیعت می خلد   موزوں   شود   روزے

His thought which is nursed by the current of accidents, will one day come out of the whirlpool of the bluish sky. Then his devotion and service to the Right Ideal will enable him to unfold the deepest possibilities of his nature and reach the height of his perfection. The glory of man, made of clay, will one day surpass that of the angels, the creatures of light. The very earth will, one day, become as exalted as the firmament on account of the brightness of his fate. What do you want to ask me? Think over the significance of Adam. That which still pricks the nature from within will become agreeable one day.

اقبال - دل ما آتش و تن موج دودش

دل  ما  آتش  و  تن  موج   دودش

تپیدن   دم    بدم    ساز   وجودش

بذکر    نیم    شب    جمعیت    او

چو سیمابے کہ بندد چوب عودش

The secret of the ego is; 'None is worthy of worship except God'; the ego is a sword and the touch stone is 'None is worthy worship except God.' Our heart is fire and the body is a wave of its smoke. Frequent burning is in harmony with its existence. The mid-night prayers are a source of its strength; like a mercurial artist who remains restless without his musical instrument.

اقبال - خود فریبی ہائے او عین حیات

خود  فریبی ہائے  او  عین حیات

ہمچو گل از خوں و ضو عین حیات

بہر یک گل خون صد گلشن کند 

از پئے یک نغمہ صد شیون کند 

شعلہ ہائے او صد ابراہیم سوخت

تا چراغ یک محمد بر فروخت

عذر این اسراف و این سنگین دلی 

خلق    تکمیل    جمال    معنوی 

His self-deceits are the essence of his life, like the rose which derives life from the redness and radiance. He destroys a hundred flower-beds for the sake of a single rose, and indulges numerous lamentations for creating one melody. In order to light one lamp in the person of Prophet Mohammad (pbuh), its flames have burnt one hundred Abrahams. Creation and completion of the inner beauty was the pretext for all this lavishness and hard-heartedness.

اقبال - می شود از بہر اغراض عمل عامل و معمول و اسباب و علل

می شود از بہر اغراض عمل عامل و معمول و اسباب و علل

  

وا نمودن خویش را  خوئے خودی  است

خفتہ  در  ہر ذرہ   نیروئے  خودی  است

پیکر   ہستی    ز   اسرار   خودی    است

ہر چہ  مے  بینی  ز  اسرار  خودی  است

For the various stages of action it becomes itself the subject, the object, the cause and the stimulant. Displaying of the self is customary with the ego. In every particle lies hidden the power of the ego. The structure of existence is of the signs of the ego. Whatever you behold is of the secrets of the ego. Passing through the earner forms of life, consciousness came to its own and gained its freedom and self- consciousness in the human being for the first time since the beginning of creation.

اقبال - اے سوار اشہب دوراں بیا

اے سوار اشہب  دوراں بیا

اے فروغ  دیدۂ  امکاں  بیا

رونق   ہنگامۂ   ایجاد   شو

در سواد  دیدہ  ہا  آباد   شو

شورش اقوام را خاموش کن

نغمۂ خود را بہشت گوش کن

O white rider of the horse of time, come forth. 

O splendor of the eyes of this world, come forth.
Be the elegance of the commotion of inventions

Take thy abode in the environs of the eyes
Put down the discontent of the nations

Fascinate them with the melody of your songs of peace.

اقبال - او حدیث دلبری خواہد زمن

نہ پنداری کہ من بے بادہ مستم

مثال   شاعراں   افسانہ   بستم

نہ بینی خیز ازاں مرد فرو دست

کہ بر من تہمت شعر و سخن بست

او  حدیث  دلبری  خواہد  زمن

رنگ و آب شاعری خواہد زمن

کم نظر بے تابئ جانم  ندید

آشکارم  دید  و  پنہانم   ندید

نغمہ کجا و من کجا، ساز سخن بہانہ ایست

سوئے  قطار  می  کشم  ناقۂ  بے زمام  را

پیکر  ہستی  ز  آثار  خودیسست

ہرچہ می بینی ز اسرار خودیست

زمین و آسمان و چار سو  نیست

دریں  عالم  بجز  اللہ   ہو  نیست

Don't you think that I feel intoxicated without drinking wine and that I have fabricated a story like poet.
You can never expect any good from that inferior man who caluminates me as a mere versifier. He wants me to speak sweet words of love and expects the style and radiance of poetry from me The short-sighted fellow did not see the restlessness of my soul; he simply saw my outwardness and not my inwardness.
There is a vast difference between me and the melody; the instrument of poetry is only a pretext. I do lead the bride-less dromedary to the string of camels. He hates, and dissociates himself from, all philosophy that is the outcome of a distorted and incomplete vision or intuition of Reality on the ground that it is divorced from the love of God. The structure of man's existence is a relic of his own self
whatever you see around, is one of the secrets of the self It is not the earth and the firmament that is spreading in all directions. In this universe there is nothing except the manifestation of God. Khudi signifies mind or consciousness. Since, wherever there is mind or consciousness.

اقبال - تیرے محیط میں کہیں گوہر زندگی نہیں

تیرے  محیط   میں  کہیں  گوہر   زندگی   نہیں

ڈھونڈ چکا میں موج موج دیکھ چکا صدف صدف

اقبال - بجھی عشق کی آگ اندھیرہے

بجھی عشق کی آگ اندھیرہے

مسلماں نہیں راکھ کا ڈھیر ہے

اقبال - نہیں ہے نا امید اقبال اپنی نکشت ویراں سے

نہیں ہے نا امید اقبال اپنی نکشت ویراں سے

ذرانم ہو تو یہ مٹی بہت زرخیز ہے ساقی

اقبال - محبت کا جنوں باقی نہیں ہے

محبت کا جنوں باقی نہیں ہے

مسلمانوں میں خوں باقی نہیں ہے

صفیں کج ، دل پریشان سجدہ بے ذوق

کہ جذب اندروں باقی نہیں ہے

اقبال - اے غنچۂ خوابیدہ چو نرگس نِگَراں خیز

اے غنچۂ خوابیدہ چو نرگس نِگَراں خیز

کاشانۂ ما، رفت بتَاراجِ غماں، خیز

از نالۂ مرغِ چمن، از بانگِ اذاں خیز

از گرمیِ ہنگامۂ آتش نفَساں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

اے سوئے ہوئے غنچے، نرگس کی طرف دیکھتے ہوئے اٹھ، ہمارا گھرغموں اور مصیبتوں نے برباد کر دیا، اٹھ، چمن کے پرندے کی فریاد سے اٹھ، اذان کی آواز سے اٹھ، آگ بھرے سانس رکھنے والوں کی گرمی کے ہنگامہ سے اٹھ، (غفلت کی) گہری نیند، گہری نیند، (بہت) گہری نیند سے اٹھ۔

خورشید کہ پیرایہ بسیمائے سحر بست

آویزہ بگوشِ سحر از خونِ جگر بست

از دشت و جبَل قافلہ ہا، رختِ سفر بست

اے چشمِ جہاں بیں بہ تماشائے جہاں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

سورج جس نے صبح کے زیور سے ماتھے کو سجھایا، اس نے صبح کے کانوں میں خونِ جگر سے بندہ لٹکایا، یعنی صبح ہو گئی، بیابانوں اور پہاڑوں سے قافلوں نے سفر کیلیے سامان باندھ لیا ہے، اے جہان کو دیکھنے والے آنکھ، تُو بھی جہان کے تماشا کیلیے اٹھ، یعنی تو بھی اٹھ، گہری نیند سے اٹھ، بہت گہری نیند سے اٹھ۔

خاور ہمہ مانندِ غبارِ سرِ راہے است

یک نالۂ خاموش و اثر باختہ آہے است

ہر ذرّۂ ایں خاک گرہ خوردہ نگاہے است

از ہند و سمر قند و عراق و ہَمَداں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

مشرق (خاور) سب کا سب راستے کے غبار کی مانند ہے، وہ ایک ایسی فریاد ہے جو کہ خاموش ہے اور ایک ایسی آہ ہے جو بے اثر ہے، اور اس خاک کا ہر ذرہ ایک ایسی نگاہ ہے جس پر گرہ باندھ دی گئی ہے (نابینا ہے)، (اے مشرقیو) ہندوستان و سمرقند (وسطی ایشیا) و عراق (عرب) اور ہمدان(ایران، عجم) سے اٹھو، گہری نیند، گہری نیند، بہت گہری نیند سے اٹھو۔

دریائے تو دریاست کہ آسودہ چو صحرا ست

دریائے تو دریاست کہ افزوں نہ شُد وکاست

بیگانۂ آشوب و نہنگ است، چہ دریاست؟

از سینۂ چاکش صِفَتِ موجِ رواں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

تیرا دریا ایک ایسا دریا ہے کہ جو صحرا کی طرح پرسکون (بے آب) ہے، تیرا دریا ایک ایسا دریا ہے کہ جو بڑھا تو نہیں البتہ کم ضرور ہو گیا ہے، یہ تیرا دریا کیسا دریا ہے کہ وہ طوفانوں اور مگر مچھوں (کشمکشِ زندگی) سے بیگانہ ہے، اس دریا کے پھٹے ہوئے سینے سے تند اور رواں موجوں کی طرح اٹھ، گہری نیند سے اٹھ، گہری نیند سے اٹھ، بہت گہری نیند سے اٹھ کھڑا ہو۔

ایں نکتہ کشائندۂ اسرارِ نہاں است

ملک است تنِ خاکی و دیں روحِ رواں است

تن زندہ و جاں زندہ ز ربطِ تن و جاں است

با خرقہ و سجّادہ و شمشیر و سناں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

یہ بات چھپے ہوئے بھیدوں کو کھولنے والی ہے (غور سے سن)، تیرا خاکی جسم اگر ملک ہے تو دین اسکی جان اور روحِ رواں اور اس پر حکمراں ہے، جسم اور جان اگر زندہ ہیں تو وہ جسم اور جان کے ربط ہی سے زندہ ہیں، لہذا خرقہ و سجادہ و شمشیر و تلوار کے ساتھ (یعنی صوفی، زاہد اور سپاہی) اٹھ، گہری نیند، گہری نیند، بہت گہری نیند میں ڈوبے ہوئے اٹھ۔

ناموسِ ازَل را تو امینی، تو امینی

دارائے جہاں را تو یَساری تو یَمینی

اے بندۂ خاکی تو زمانی تو زمینی

صہبائے یقیں در کش و از دیرِ گماں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

ازل کی ناموس کا تو ہی امانت دار ہے، جہان کے رکھوالے کا تو ہی دایاں اور بایاں (خلیفہ) ہے، اے مٹی کے انسان تو ہی زمان ہے اور تو ہی مکان ہے (یعنی انکا حکمران ہے) تو یقین کے پیمانے سے شراب پی اور وہم و گمان و بے یقینی کے بتکدے سے اٹھ کھڑا ہو، گہری نیند سے اٹھ کھڑا ہو، بہت گہری نیند سے اٹھ کھڑا ہو۔

فریاد ز افرنگ و دل آویزیِ افرنگ

فریاد ز شیرینی و پرویزیِ افرنگ

عالم ہمہ ویرانہ ز چنگیزیِ افرنگ

معمارِ حرم، باز بہ تعمیرِ جہاں خیز

از خوابِ گِراں، خوابِ گِراں، خوابِ گِراں خیز

از خوابِ گِراں خیز

فریاد ہے افرنگ سے اور اسکی دل آویزی سے، اسکی شیریں (حسن) اور پرویزی (مکاری) سے، کہ تمام عالم افرنگ کی چنگیزیت سے ویران اور تباہ و برباد ہو گیا ہے۔ اے حرم کو تعمیر کرنے والے (مسلمان) تو ایک بار پھراس (تباہ و برباد) جہان کو تعمیر کرنے کیلیے اٹھ کھڑا ہو، (لیکن تُو تو خوابِ غفلت میں پڑا ہوا ہے) اٹھ، گہری نیند سے اٹھ، بہت گہری نیند سے اٹھ۔

اقبال - بڈھے بلوچ کی نصیحت بیٹے کو

ہو  تیرے  بیاباں  کی  ہوا  تجھ  کو  گوارا

اس  دشت  سے بہتر  ہے نہ  دلی نہ  بخارا

جس سمت میں چاہے صفت سیل رواں چل

وادی یہ ہماری  ہے  وہ  صحرا  بھی  ہمارا

غیرت  ہے بڑی  چیز  جہان  تگ و دو  میں

پہناتی   ہے    درویش   کو    تاج   سردارا

حاصل کسی کامل سے یہ پوشیدہ  ہنر  کر

کہتے ہیں کہ شیشہ کو بنا سکتے ہیں خارا

افراد کے ہاتھوں میں ہے اقوام  کی  تقدیر

ہر  فرد   ہے  ملت  کے   مقدر  کا   ستارا

محروم  رہا  دولت  دریا  سے   وہ   غواص

کرتا نہیں جو  صحبت  ساحل  سے  کنارا

دیں ہاتھ سے دے کر اگر  آزاد  ہو  ملت

ہے ایسی تجارت میں مسلماں کا خسارا

دنیا کو ہے پھر معرکۂ  روح و  بدن  پیش

تہذیب  نے  پھر  اپنے  درندوں  کو  ابھارا

اللہ   کو   پامردیء   مومن   پہ   بھروسا

ابلیس کو  یورپ  کی  مشینوں کا  سہارا

تقدیرِ امم کیا ہے؟ کوئی کہہ نہیں سکتا

مومن کی فراست ہو  تو کافی  ہے  اشارا

اخلاصِ عمل  مانگ  نیا گانِ  کہن  سے

''شاہاں  چہ  عجب  گر  بنوازند   گدا   را''

اقبال - کیا نہیں اور غزنوی کا رگہ حیات میں

کیا نہیں اور غزنوی کا رگہ حیات میں

بیٹھے ہیں کب سے منتظر اہل حرم کے سومنات

ذکر عرب کے سوز میں فکر عجم کے ساز میں

نے عربی مشاہدات نے عجمی تخیلات

قافلہ حجاز میں ایک حسین بھی نہیں 

گرچہ ہے تاب دار ابھی گیسوئے دجلہ و فرات

اقبال - دلیل صبح روشن ہے ستاروں کی تنک تابی

دلیل صبح  روشن ہے ستاروں کی  تنک تابی

افق سے آفتاب ابھرا  گیا  دور  گراں  خوابی

عروق مردہ  مشرق  میں  خون  زندگی  دوڑا

سمجھ سکتے  ہیں اس راز  کو سینا و فارابی

مسلماں کو مسلماں کر دیا  طوفان  مغرب  نے

تلاطم ہائے دریا ہی سے ہے گوہر کی سیرابی

عطا مومن کو پھر درگاہ حق سے ہونیوالا ہے

شکوہ  ترکمانی ،  ذہن  ہندی ،  نطق  اعرابی

اقبال - وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی

وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی

اسی  کو  آج   ترستے   ہیں   منبر و محراب

سنی نہ مصر و فلسطین میں وہ اذاں میں نے

دیا  تھا  جسنے  پہاڑوں  کو  رعشہ  سیماب

اقبال - اے لاالہ کے وارث باقی نہیں ہے تجھ میں

اے لاالہ کے وارث باقی نہیں ہے تجھ میں

گفتار     دلبرانہ    ،   کر دار      قاہرانہ

تیری نگاہ سے دل سینوں میں کانپتے تھے

کھویا    گیا   ہے    تیرا   جذب    قلندرانہ

اقبال - کیا نہیں اور غزنوی کا رگہ حیات میں

کیا   نہیں   اور  غزنوی   کا رگہ   حیات   میں

بیٹھے ہیں کب سے منتظر اہل حرم کے سومنات

ذکر عرب کے سوز میں فکر عجم کے ساز میں

نے   عربی   مشاہدات   نے   عجمی   تخیلات

قافلہ  حجاز  میں   ایک   حسین   بھی   نہیں

گرچہ ہے تاب دار ابھی گیسوئے دجلہ و فرات

اقبال - در عجم گردیدم و ہم در عرب

در عجم  گردیدم  و ہم  در عرب

مصطفے نایاب و ارزاں ابو لہب

اقبال - شعلہ ہائے او صد ابراہیم سوخت

شعلہ ہائے او صد ابراہیم سوخت

تا  چراغ  یک  محمد بر فروخت

اقبال - فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہبانی

فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہبانی

یا بندہ صحرائی یا مرد کہستانی

مرد حق چوں اشتراں بارے برد

مرد حق بارے برد خارے خورد

اقبال - غلامی کیا ہے، ذوق حسن وزیبائی سے محرومی

غلامی کیا ہے، ذوق حسن وزیبائی سے محرومی

جسے  زیبا  کہیں  آزاد  بندے،  ہے  وہی  زیبا

بھروسہ کر نہیں سکتے غلاموں کی بصیرت  پر

کہ دنیا میں فقط  مردانِ حر کی  آنکھ  ہے  بینا 

اقبال - آں مسلماناں کہ میری کردہ اند

آں مسلماناں کہ میری کردہ اند

در شہنشاہی، فقیری کردہ اند

اقبال - تو غنی از ہر دو عالم من فقیر

تو غنی از ہر دو عالم من فقیر

روز محسشرعذرہاۓ من پذیر

گر تو می بینم حسابم ناگزیر

از نگاہ مصطفی پنہاں بگیر

اقبال - لا کر برہمنوں کو سیاست کے بیچ میں

لا کر برہمنوں کو سیاست کے بیچ  میں

زناریوں کو   دیر کہن  سے  نکال  دو

وہ فاقہ کش کہ موت سے ڈرتا نہیں ذرا

روح محمد اس کے بدن   سے نکال  دو

فکر عرب  کو  دے  کے فرنگی  تخیلات

اسلام  کو  حجاز و یمن   سے  نکال   دو

افغانیوں کی غیرت دیں کا ہے یہ علاج

ملا کو ان کے کوہ و دمن سے نکال دو

اہل حرم سے ان کی روایات چھین لو

آہو کو مرغزار ختن سے    نکال   دو

اقبال کے نفس سے ہے لالے کی آگ تیز

ایسے غزل سرا کو چمن سے نکال   دو

اقبال - وہ فریب خوردہ شاہیں کہ پلا ہو گسوں میں

وہ فریب خوردہ شاہیں کہ پلا ہو گسوں میں

اسے کیا خبر کہ کیا ہے رہ و رسم شاہبازی

بتوں سے تجھ کو امیدیں خدا سے نومیدی 

مجھے  بتا  تو سہی اور  کافری  کیا  ہے 

اقبال - سخت باریک ہیں امراض امم کے اسباب

سخت باریک ہیں امراض امم کے اسباب 

کھول کر کہئے تو کرتا ہے بیاں کوتاہی 

دین شیری میں غلاموں کے امام اور شیوخ 

دیکھتے ہیں فقط اک فلسفہ روباہی 

ہو اگر قوت فرعون کی درپردہ مرید 

قوم کے حق میں ہے لعنت وہ کلیم اللٰہی 

خود بدلتے نہیں قرآں کو بدل دیتے ہیں

ہوئے کس درجہ فقیہانِ حرم بے توفیق

من اے میر امم از تو داد خواہم

مرا یاراں غزل خوانے شمارند

خوش آگئی ہے جہاں کو قلندری میری

وگرنہ شعر کیا ہے مرا اور شاعری کیا ہے

یہی شیخ حرم ہے کہ جو چرا کر بیچ کھاتا ہے

گلیم بوذرو دلق اویس و چادر زہرا

حضور!ْ نذر کو ایک آبگینہ لایا ہوں

جو چیز اس میں ہے جنت میں بھی نہیں ملتی

طرابلس کے شہیدوں کا ہے لہو اس میں

جھلکتی ہے تیری امت کی آبرو اس میں

بھروسہ کر نہیں کرسکتے غلاموں کی بصیرت پر

جسے زیبا کہیں آزاد بندے، ہے وہی زیبا 

اقبال - خلق خدا کی گھات میں رند و فقیہہ و میر و پیر

خلق خدا کی  گھات  میں رند و فقیہہ و میر و پیر 

تیرے جہاں میں ہے وہی گردش صبح و شام ابھی 

اقبال - کشت دہقانان بہ بیاباں فروختند

کشت  دہقانان  بہ   بیاباں  فروختند 

قومے فروختند و چہ ارزاں فروختند

اقبال - شہیدِ نازِ اُو بزمِ وجود است

شہیدِ  نازِ اُو بزمِ   وجود است 

نیاز اندر نہادِ ہست و بود است

نمی بینی كہ از  مہرِ  فلك  تاب 

بسیما ٴے سحر داغِ سجُود است 

اقبال - در حضور شاه همدان

در حضور شاه همدان

زنده رود
از تو خواهم سر یزدان را کلید

طاعت از ما جست و شیطان آفرید

زشت و ناخوش را چنان آراستن
در عمل از ما نکوئی خواستن

از تو پرسم این فسون سازی که چه
با قمار بدنشین بازی که چه

مشت خاک و این سپهر گرد گرد
خود بگو می زیبدش کاری که کرد

کار ما ، افکار ما ، آزار ما
دست با دندان گزیدن کار ما

شاه همدان

بنده ئی کز خویشتن دارد خبر
آفریند منفعت را از ضرر

بزم با دیو است آدم را وبال
رزم با دیو است آدم را جمال

خویش را بر اهرمن باید زدن
تو همه تیغ آن همه سنگ فسن

تیز تر شو تا فتد ضرب تو سخت
ورنه باشی در دو گیتی تیره بخت

زنده رود

زیر گردون آدم آدم را خورد
ملتی بر ملتی دیگر چرد

جان ز اهل خطه سوزد چون سپند
خیزد از دل ناله های دردمند

زیرک و دراک و خوش گل ملتی است
در جهان تر دستی او آیتی است


ساغرش غلطنده اندر خون اوست


در نی من ناله از مضمون اوست


از خودی تا بی نصیب افتاده است


در دیار خود غریب افتاده است


دستمزد او بدست دیگران


ماهی رودش به شست دیکران


کاروانها سوی منزل گام گام


کار او نا خوب و بی اندام و خام


از غلامی جذبه های او بمرد


آتشی اندر رگ تاکش فسرد


تا نپنداری که بود است اینچین


جبهه را همواره سود است اینچنین


در زمانی صف شکن هم بوده است


چیره و جانباز و پر دم بوده است


کوههای خنگ سار او نگر


آتشین دست چنار او نگر


در بهاران لعل میریزد ز سنگ


خیزد از خاکش یکی طوفان رنگ


لکه های ابر در کوه و دمن


پنبه پران از کمان پنبه زن


کوه و دریا و غروب آفتاب


من خدارا دیدم آنجا بی حجاب


با نسیم آواره بودم در نشاط


«بشنو از نی» می سرودم در نشاط


مرغکی می گفت اندر شاخسار


با پشیزی می نیرزد این بهار


لاله رست و نرگس شهلا دمید


باد نو روزی گریبانش درید


عمرها بالید ازین کوه و کمر


نستر از نور قمر پاکیزه تر


عمر ها گل رخت بر بست و گشاد


خاک ما دیگر شهاب الدین نزاد


نالهٔ پر سوز آن مرغ سحر


داد جانم را تب و تاب دگر


تا یکی دیوانه دیدم در خروش


آنکه برد از من متاع صبر و هوش


«بگذر ز ما و نالهٔ مستانه ئی مجوی


بگذر ز شاخ گل که طلسمی است رنگ و بوی


گفتی که شبنم از ورق لاله می چکد


غافلی دلی است اینکه بگرید کنار جوی


این مشت پر کجا و سرود اینچنین کجا


روح غنی است ماتمی مرگ آرزوی


باد صبا اگر به جنیوا گذر کنی،


حرفی ز ما به مجلس اقوام باز گوی


دهقان و کشت و جوی و خیابان فروختند


قومی فروختند و چه ارزان فروختند»


شاه همدان


با تو گویم رمز باریک ای پسر


تن همه خاک است و جان والا گهر


جسم را از بهر جان باید گداخت


پاک را از خاک می باید شناخت


گر ببری پارهٔ تن را ز تن


رفت از دست تو آن لخت بدن


لیکن آن جانی که گردد جلوه مست


گر ز دست او را دهی آید بدست


جوهرش با هیچ شی مانند نیست


هست اندر بند و اندر بند نیست


گر نگهداری بمیرد در بدن


ور بیفشانی ، فروغ انجمن


چیست جان جلوه مست ای مرد راد


چیست جان دادن ز دست ایمرد راد


چیست جان دادن بحق پرداختن


کوه را با سوز جان بگداختن


جلوه مستی خویش را دریافتن


در شبان چون کوکبی بر تافتن


خویش را نایافتن نابودن است


یافتن خود را بخود بخشودن است


هر که خود را دید و غیر از خود ندید


رخت از زندان خود بیرون کشید


جلوه بد مستی که بیند خویش را


خوشتر از نوشینه و داند نیش را


در نگاهش جان چو باد ارزان شود


پیش او زندان او لرزان شود


تیشهٔ او خاره را بر می درد


تا نصیب خود ز گیتی می برد


تا ز جان بگذشت جانش جان اوست


ورنه جانش یکدو دم مهمان اوست


زنده رود


گفته ئی از حکمت زشت و نکوی


پیر دانا نکتهٔ دیگر بگوی


مرشد معنی نگاهان بوده ئی


محرم اسرار شاهان بوده ئی


ما فقیر و حکمران خواهد خراج


چیست اصل اعتبار تخت و تاج


شاه همدان


اصل شاهی چیست اندر شرق و غرب


یا رضای امتان یا حرب و ضرب


فاش گویم با تو ای والا مقام


باج را جز با دو کس دادن حرام


یا «اولی الامری» که «منکم» شأن اوست


آیهٔ حق حجت و برهان اوست


یا جوانمردی چو صرصر تند خیز


شهر گیر و خویش باز اندر ستیز


روز کین کشور گشا از قاهری


روز صلح از شیوه های دلبری


می توان ایران و هندوستان خرید


پادشاهی را ز کس نتوان خرید


جام جم را ای جوان باهنر


کس نگیرد از دکان شیشه گر


ور بگیرد مال او جز شیشه نیست


شیشه را غیر از شکستن پیشه نیست


غنی


هند را این ذوق آزادی که داد


صید را سودای صیادی که داد


آن برهمن زادگان زنده دل


لالهٔ احمر ز روی شان خجل


تیزبین و پخته کار و سخت کوش


از نگاهشان فرنگ اندر خروش


اصلشان از خاک دامنگیر ماست


مطلع این اختران کشمیر ماست


خاک ما را بی شرر دانی اگر


بر درون خود یکی بگشا نظر


اینهمه سوزی که داری از کجاست


این دم باد بهاری از کجاست


این همان باد است کز تأثیر او


کوهسار ما بگیرد رنگ و بو


هیچ میدانی که روزی در ولر


موجه ئی می گفت با موج دگر


چند در قلزم به یکدیگر زنیم


خیز تا یک دم بساحل سر زنیم


زادهٔ ما یعنی آن جوی کهن


شور او در وادی و کوه و دمن


هر زمان بر سنگ ره خود را زند


تا بنای کوه را بر می کند


آن جوان کو شهر و دشت و در گرفت


پرورش از شیر صد مادر گرفت


سطوت او خاکیان را محشری است


این همه از ماست، نی از دیگری است


زیستن اندر حد ساحل خطاست


ساحل ما سنگی اندر راه ماست


با کران در ساختن مرگ دوام


گرچه اندر بحر غلتی صبح و شام


زندگی جولان میان کوه و دشت


ای خنک موجی که از ساحل گذشت


ایکه خواندی خط سیمای حیات


ای به خاور داده غوغای حیات


ای ترا آهی که می سوزد جگر


تو ازو بیتاب و ما بیتاب تر


ای ز تو مرغ چمن را های و هو


سبزه از اشک تو می گیرد وضو


ایکه از طبع تو کشت گل دمید


ای ز امید تو جانها پر امید


کاروانها را صدای تو درا


تو ز اهل خطه نومیدی چرا


دل میان سینهٔ شان مرده نیست


اخگر شان زیر یخ افسرده نیست


باش تا بینی که بی آواز صور


ملتی بر خیزد از خاک قبور


غم مخور ای بندهٔ صاحب نظر


بر کش آن آهی که سوزد خشک و تر


شهر ها زیر سپهر لاجورد


سوخت از سوز دل درویش مرد


سلطنت نازکتر آمد از حباب


از دمی او را توان کردن خراب


از نوا تشکیل تقدیر امم


از نوا تخریب و تعمیر امم


نشتر تو گرچه در دلها خلید


مر ترا چونانکه هستی کس ندید


پردهٔ تو از نوای شاعری است


آنچه گوئی ماورای شاعری است


تازه آشوبی فکن اندر بهشت


یک نوا مستانه زن اندر بهشت


زنده رود


با نشئه درویشی در ساز و دمادم زن


چون پخته شوی خود را بر سلطنت جم زن


گفتند جهان ما آیا بتو می سازد


گفتم که نمی سازد گفتند که برهم زن


در میکده ها دیدم شایسته حریفی نیست


با رستم دستان زن با مغچه ها کم زن


ای لاله صحرائی تنها نتوانی سوخت


این داغ جگر تابی بر سینه آدم زن


تو سوز درون او تو گرمی خون او


باور نکنی چاکی در پیکر عالم زن


عقل است چراغ تو در راهگذاری نه


عشق است ایاغ تو با بندهٔ محرم زن


لخت دل پر خونی از دیده فرو ریزم


لعلی ز بدخشانم بردار و بخاتم زن

اقبال - بوعلی اندر غبار ناقه گم

بوعلی  اندر  غبار  ناقه   گم

دست رومی پرده محمل گرفت

این فرو تر رفت و تا گوهر رسید

آن بگردابی چو خس منزل گرفت

حق اگر سوزی ندارد حکمت است

شعر میگردد چو سوز از دل گرفت

اقبال - بہر ِ یک گل خون ِ صد گلشن کند

بہر ِ یک گل خون ِ صد گلشن کند

از پئی یک نغمہ، صد شیون  کند

عذر ِ این اسراف و این سنگین دلی

خلق و    تکمیل ِ    جمال ِ    معنوی

سوز ِ پیہم قسمتِ پروانہ ہا

شمع عذر ِ محنتِ پروانہ ہا

خامہ ئ او نقش ِ صد امروز بست

تا   بیارد   صبح ِ فردائی    بدست

شعلہ ہائ او، صد ابراہیم سوخت

تا چراغ ِ یک   محمد بر   فروخت

اقبال - وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی

وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی 

اسی   کو   آج    ترستے ہیں   منبر  و   محراب

سنی نہ مصر و فلسطین میں وہ اذاں میں  نے

دیا   تھا   جسے   پہاڑوں کو   رعشہ   سیماب

اقبال - کیا نہیں اور غزنوی کا رگہ حیات میں

کیا    نہیں   اور  غزنوی   کا رگہ   حیات   میں

بیٹھے ہیں کب سے منتظر اہل حرم کے سومنات

ذکر عرب کے سوز میں فکر عجم کے ساز  میں

نے   عربی   مشاہدات    نے   عجمی    تخیلات

قافلہ   حجاز    میں   ایک   حسین   بھی   نہیں 

گرچہ ہے تاب دار ابھی  گیسوئے دجلہ  و  فرات

اقبال - وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی

وہ سجدہ روح زمیں جس سے کانپ جاتی تھی 

اسی   کو  آج   ترستے  ہیں  منبر  و  محراب

سنی نہ مصر و فلسطین میں وہ اذاں میں  نے

دیا تھا   جسنے  پہاڑوں  کو  رعشہ   سیماب

اقبال - اے لاالہ کے وارث باقی نہیں ہے تجھ میں

اے لاالہ کے وارث باقی نہیں ہے تجھ میں 

گفتار     دلبرانہ   ،   کر دار      قاہرانہ

تیری نگاہ سے دل سینوں میں کانپتے تھے 

کھویا   گیا   ہے   تیرا   جذب    قلندرانہ

اقبال - در عجم گردیدم و ہم در عرب

در عجم  گردیدم  و  ہم  در  عرب

مصطفے نایاب  و  ارزاں ابو لہب

اقبال أ در بیان اینکہ اصل نظام عالم از خودی است

در بیان اینکہ اصل نظام عالم از خودی است

و تسلسل حیات تعینات وجود بر

استحکام خودی انحصاردارد 

پیکر ھستی ز اثار خودی است

ہر چہ می بینی ز اسرار خودی است 

خویشتن را چون خودی بیدار کرد 

آشکارا عالم پندار کرد 

صد جہان پوشیدہ اندر ذات او 

غیر او پیداست از اثبات او 

در جہان تخم خصومت کاشت است 

خویشتن را غیر خود پنداشت است 

سازد از خود پیکر اغیار را 

تا فزاید لذت پیکار را 

میکشد از قوت بازوی خویش 

تا شود گاہ از نیروی خویش 

خود فریبی ہای او عین حیات 

ہمچو گل از خون وضو عین حیات 

بہر یک گل خون صد گلشن کند 

از پی یک نغمہ صد شیون کند 

یک فلک را صد ہلال وردہ است 

بہر حرفی صد مقال وردہ است 

عذر این اسراف و این سنگین دلی 

خلق و تکمیل جمال معنوی 

حسن شیرین عذر درد کوہکن 

نافہ ئے عذر صد ہوی ختن 

سوز پیہم قسمت پروانہ ہا 

شمع عذر محنت پروانہ ہا 

خامہ ی او نقش صد امروز بست 

تا بیارد صبح فردائی بدست 

شعلہ ہای او صد ابراہیم سوخت 

تا چراغ یک محمد بر فروخت 

می شود از بہر اغراض عمل 

عامل و معمول و اسباب و علل 

خیزد ، انگیزد ، پرد ، تابد ، رمد

سوزد ، افروزد ، کشد ، میرد ، دمد 

وسعت ایام جولانگاہ او

اسمان موجی ز گرد راہ او 

گل بجیب فاق از گلکاریش

شب ز خوابش ، روز از بیداریش 

شعلہ ی خود در شرر تقسیم کرد

جز پرستی عقل را تعلیم کرد 

خود شکن گردید و اجزا فرید 

اندکے شفت و صحرا فرید 

باز از شفتگی بیزار شد

وز بہم پیوستگی کہسار شد 

وانمودن خویش را خوی خودی است

خفتہ در ہر ذرہ نیروی خودی است 

قوت خاموش و بیتاب عمل 

از عمل پابند اسباب عمل 

چون حیات عالم از زور خودی است 

پس بقدر استواری زندگی است 

قطرہ چون حرف خودی ازبر کند 

ہستنی بے مایہ را گوہر کند 

بادہ از ضعف خودی بی پیکر است 

پیکرش منت پذیر ساغر است 

گرچہ پیکر می پذیرد جام مے 

گردش از ما وام گیرد جام می 

کوہ چون از خود رود صحرا شود

شکوہ سنج جوشش دریا شود 

موج تا موج است در غوش بحر 

می کند خود را سوار دوش بحر 

حلقہ ئے زد نور تا گردید چشم

از تلاش جلوہ ہا جنبید چشم 

سبزہ چون تاب دمید از خویش یافت

ہمت او سینہ ی گلشن شکافت 

شمع ہم خود را بخود زنجیر کرد 

خویش را از ذرہ ہا تعمیر کرد 

خود گدازی پیشہ کرد از خود رمید 

ہم چو اشک خر ز چشم خود چکید 

گر بفطرت پختہ تر بودے نگین 

از جراحت ہا بیاسودی نگین 

می شود سرمایہ دار نام غیر 

دوش او مجروح بار نام غیر 

چون زمین بر ہستی خود محکم است 

ماہ پابند طواف پیہم است 

ہستی مہر از زمین محکم تر است 

پس زمین مسحور چشم خاور است 

جنبش از مژگان برد شان چنار 

مایہ دار از سطوت او کوہسار 

تار و پود کسوت او تش است 

اصل او یک دانہ ی گردن کش است 

چون خودی رد بہم نیروی زیست 

می گشاید قلزمی از جوی زیست